اصلی ترین منشا بیماری های دهان و دندان، پلاک دندان است. در واقع پلاک به تنهایی نمی تواند باعث بروز مشکل شود و ساختاری است که همیشه وجود دارد و هر روزه تشکیل می شود، اما اگر به خوبی مدیریت نشود می تواند باعث بروز طیف وسیعی از مشکلات داخل حفره دهان شود. بنابراین پیشگیری یا رفع این ماده کلید حفظ سلامت دهان و دندان است.
پلاک دندان چیست؟
ماده چسبنده نرم، شفاف و محکم اتصالیافتهای که روی سطح دندانها تجمع مییابد، به شکل شایع پلاک خوانده میشود. این ساختمان با اصطلاح پلاک باکتریایی یا پلاک میکروبی بهتر توصیف میشود، چرا که تقریبا تمام آن از باکتریها و تولیدات آنها تشکیل میشود. چسبندگی پلاک به سطح دندانها و سایر ساختمانهای جامد در دهان به حدی محکم است که جریان بزاق یا اسپری آرام آب بر روی این سطوح قادر به جدا کردن آن نمیباشد.
پلاک دندانی نه بدانگونه که غالبا تصور میشود خردههای چسبندهی مواد غذایی است و نه از تجمع اتفاقی میکروارگانیسمهای فرصتطلب ایجاد میشود.
پلاک باکتریایی چگونه تشکیل میشود؟
درواقع تجمع پلاک روی دندانها نتیجهی سلسله وقایعی فوقالعاده سازمانیافته و برنامهریزیشده است. بقای موجودات در محیط دهان به توانایی آنها به اتصال سطوح بستگی دارد. باکتریهایی که قادر نباشند به سطوح دهانی مثل مخاط و سطوح دندانی چسبندگی پیدا کنند و معلق بمانند، با بزاق دهان شسته شده و حذف میشوند.
باکتریهای موجود در پلاک دندانی که عمدتا از نوع استرپتوکوکها هستند، دو خاصیت مهم دارند:
- خاصیت چسبندگی به دندانها و یا هر ساختمان جامد دیگری در دهان مثل ترمیمها، بریسهای ارتودنسی و یا انواع پروتز مثل روکش دندان، بریج دندان و پروتز پارسیل و حتی جرمهای دندانی (این خاصیت به وسیلهی گیرندههای خاصی که در این باکتریها وجود دارد، امکانپذیر است.)
- خاصیت پیوستگی به یکدیگر و تشکیل توده یا کلنی دادن (باکتریها بوسیلهی ماتریس یا مادهی زمینهای ضخیم که از پروتئینها و پلیساکاریدها تشکیل شده است قادرند تودهای پیوسته را تشکیل دهند.)
این خاصیت چسبندگی و پیوستگی به باکتریها فرصت میدهد تا به شکل موفقیتآمیز اجتماعاتی در سطح دندان ایجاد کنند. هنگامی که این باکتریها اتصال یافتند، این میکروارگانیسمها ازدیاد رشد یافته و به شکل طرفی تکثیر میشوند تا به صورت تودهای توری مانند تمام سطح دندان را بپوشانند.
علائم و نشانه های پلاک دندان چیست؟
تشخیص زودهنگام پلاک برای جلوگیری از عوارض بیشتر در حفره دهان بسیار ضروری است. برخی از علائم و نشانه های رایج تجمع پلاک که قابل توجه هستند عبارتند از:
- لکه های زرد یا قهوه ای روی دندان ها
- بوی بد دهان (هالیتوزیس)
- احساس چسبندگی یا تیرگی روی دندان ها
- ورم لثه
- گاها حساسیت دندان
- در برخی موارد خونریزی لثه
خطرات عدم حذف پلاک دندان چیست؟
اگر پلاک دندانی به موقع برداشته نشود، می تواند عواقب جدی برای سلامت دهان و دندان در بر داشته باشد. این مساله می تواند منجر به پوسیدگی دندان، ایجاد حفره، بیماری لثه و در آینده حتی از دست دادن دندان شود. علاوه بر این، باکتری های موجود در پلاک می توانند وارد جریان خون شده و به بروز یا بدتر شدن سایر مشکلات سیستمیک مانند بیماری های قلبی عروقی و عفونت های تنفسی کمک کنند.
چگونه پلاک دندانی سبب ایجاد پوسیدگی میشود؟
در مراحل اولیهی تشکیل پلاک این مجموعه قابلیت بیماریزایی ندارد، زیرا به طور اعم از جوامع هوازی تشکیل شده و عموما فاقد تعداد کافی یا انواع خاص از باکتریهای بیماریزا میباشد. بنابراین توانایی تولید مقادیر کافی از محصولات مخرب حاصل از متابولیسم را دارا نمیباشد.
اما با بلوغ پلاک، تولید سلولها و ماتریس (ماده زمینهای که سبب چسبندگی باکتریها به یکدیگر میشوند) کاهش یافته و انرژی مصرفی جهت متابولیسم کل مجموعه به تولید اسید منجر میگردد. از آنجایی که پلاک بالغ بیهوازی است، به سرعت ساکاروز را به اسیدهای آلی و در درجهی اول اسید لاکتیک مبدل میسازند. در پلاک بالغ تمامی ساکاروز موجود به اسید متابولیزه شده و افت شدید و طولانی PH حاصل میشود که میتواند احتمال معدنیزدایی شدن مینا را افزایش دهد. برداشت ماده معدنی از مینا، در PH بین 5 تا 5.5 روی میدهد.
چگونه پلاک دندانی سبب ایجاد بیماریهای لثهای میشود؟
پلاک دندانی به دو دستهی فوقلثهای و تحتلثهای تقسیم میگردد. پلاک فوقلثهای در قسمت بالای مارجینهای (لبهها) لثهها و یا درست در محاذات مارجینهای لثهای دیده میشوند و پلاک تحتلثهای در زیر مارجینهای لثهای، بین دندان و بافت شیار لثهای مشاهده میگردند.
ژنژیویت یا بیماری خفیف لثهای در اثر پلاک فوقلثهای و باکتریهای هوازی تشکیل میشود ولی پریودنتیت یا بیماری پیشرفته لثه به دلیل پلاک تحتلثهای ایجاد میگردد. باکتریهای موجود در پلاک تحتلثهای عمدتا بیهوازی بوده و در محیط با میزان اکسیژن پایین میتوانند زنده بمانند.
چه عواملی تجمع پلاک را مستعد میسازند؟
بعضی از فاکتورها موجب میگردند تجمع و گیر پلاک دندانی تسریع شده و در عینحال برداشت آن توسط شخص دشوارتر گردد. این عوامل شامل موارد زیر هستند:
- فاکتورهای آناتومیک نظیر قرارگیری نامناسب دندانها، روی هم قرار گرفتن دندانها و دندانهای چرخشیافته یا کجشده.
- پلاک در سطوح خشن ترمیمها نسبت به ترمیمهایی که سطح آنها به خوبی پرداخت شده است، راحتتر تجمع مییابد.
- لبههای لثهای ترمیم زیرلثهای منجر به تشکیل بیشتر پلاک میکروبی میشود و رعایت بهداشت لثه در این موارد نسبت به حالاتی که لبه ترمیم در حد و یا بالاتر از لبهی لثه میباشد، دشوارتر است.
- پروتزهای پارسیل متحرک غالبا منجر به افزایش تشکیل پلاک بر روی دندانهای پایه میشوند، که این مسئله ریسک مشکلات لثهای و پوسیدگی دندانها افزایش میدهد.
- دستگاههای ثابت ارتودنسی که آنها را به سختی میتوان تمیز نمود، بخصوص براکتها، بندها، سیمها یا الاستیکهایی که خیلی به لبه لثه نزدیک میباشند.
پلاک باکتریایی چگونه به جرم دندانی تبدیل میشود؟
اگر پلاک میکروبی هر روز به طور کامل از رو و بین دندانها برداشته نشود، مینرالیزاسیون یا معدنی شدن پلاک منجر به تشکیل جرم خواهد شد. جرم از 70 تا 90 درصد مادهی معدنی از جمله کلسیم و فسفات بیشکل تشکیل شده است.
میزان تشکیل جرم بین افراد بسیار متفاوت میباشد و در کودکان جرم کمتری نسبت به بزرگسالان ایجاد میشود. معدنی شدن ممکن است حتی در پلاک یک روزه هم آغاز شود و این مسئله اهمیت حذف پلاک میکروبی را به شکل دقیق و منظم و به طور روزانه نشان میدهد.
مینرالیزاسیون یا معدنی شدن پلاک فوق لثهای بنظر میرسد در نتیجه واکنش بین بزاق، سطوح دندانی و پلاک باشد، در حالیکه جرم تحتلثهای آهستهتر شکل میگیرد و معمولا مشکلتر خارج میشود چرا که ارتباط نزدیکتری با سطوح خشنتر ریشه برقرار میسازد. خود جرم به تنهایی عامل ایجادکننده بیماری های لثهای نمیباشد ولی همیشه با پلاک نرم پوشیده شده است و محصولات باکتریایی را در خود حفظ میکند.
چه راهکارهایی برای حذف پلاک میکروبی وجود دارد؟
اصلیترین راهکار جهت حذف پلاک میکروبی، روش مکانیکی حذف پلاک با مسواک و نخ دندان است. مسواک زدن دو بار در روز و هر بار به مدت دو دقیقه جهت حذف پلاک میکروبی لازم است. اگر پلاک حتی یک روز به طور کامل حذف نگردد، قابلیت معدنی شدن و تبدیل شدن به جرم را دارد. جرم دندانی دیگر با مسواک و نخ دندان قابل برداشته شدن نیست و حتما جهت حذف آن باید به دندانپزشک مراجعه کرد تا با جرمگیری دندانها توسط وسایل دستی و یا اولتراسونیک، اقدام به حذف آنها نماید.
علاوه بر روش مکانیکی حذف پلاک، راهکاری کمکی جهت سهولت در حذف پلاک میکروبی وجود دارد و آن استفاده از دهانشویههای آنتیباکتریال است. باید دقت شود دهانشویههای آنتیباکتریال به هیچوجه جایگزین مسواک و نخ دندان نیستند، بلکه در کنار آن بکار میروند.
چطور از بروز پلاک های میکروبی پیشگیری کنیم؟
پیشگیری از پلاک دندان کلید حفظ موثر سلامت دهان و دندان است. برخی از نکات پیشگیرانه که می توانید در این خصوص مد نظر قرار دهید عبارتند از:
- دندان های خود را حداقل دو بار در روز با خمیر دندان حاوی فلوراید مسواک بزنید.
- روزانه نخ دندان بکشید تا پلاک ها را از قسمت هایی که مسواک شما نمی تواند به آن برسد پاک کنید.
- مصرف غذاها و نوشیدنی های شیرین و اسیدی را محدود کنید.
- به اندازه کافی مایعات دریافت کنید تا تولید بزاق تقویت شده و بزاق به رفع پلاک کمک کند.
- سیگار یا استعمال سایر محصولات حاوی تنباکو را ترک کنید، زیرا باعث افزایش پلاک می شوند.
- به طور منظم برای جرم گیری دندان و انجام معاینات حرفه ای به دندانپزشک خود مراجعه کنید.
بیشتر بخوانید: غذاهای مفید برای سلامت دهان و دندان
تکنیک های صحیح مسواک زدن برای از بین بردن پلاک چیست؟
برای از بین بردن موثر پلاک های دندانی، مسواک زدن صحیح دندان ها بسیار مهم است. مراحل زیر را برای حذف بهینه پلاک دنبال کنید:
- از یک مسواک نرم و مقداری خمیر دندان حاوی فلوراید به اندازه یک نخود استفاده کنید.
- مسواک را با زاویه 45 درجه در برابر خط لثه نگه دارید.
- به آرامی با حرکات دایره ای مسواک بزنید و تمام سطوح دندان را پوشش دهید.
- به دندان های آسیاب و نواحی که دسترسی به آن ها چندان آسان نیست نیز توجه بیشتری داشته باشید.
- 2 بار در روز و حداقل 2 دقیقه مسواک بزنید
اهمیت نخ دندان کشیدن منظم برای از بین بردن پلاک
نخ دندان بخشی جدایی ناپذیر از روتین بهداشت دهان و دندان است که به حذف پلاک و جرم از بین دندان ها کمک می کند. نحوه صحیح نخ دندان کشیدن عبارت است از:
- تقریباً 30 تا 45 سانت از نخ دندان را بیرون کشیده و آن را دور انگشتان میانی خود بپیچید.
- نخ را بین انگشتان شست و سبابه خود محکم نگه دارید.
- نخ را به آرامی بین دندان های خود هدایت کنید و آن را بالا و پایین ببرید.
- آن را دور هر دندان به شکل C خم کنید و زیر خط لثه بکشید.
- این روند را برای هر دندان تکرار کنید و هر بار از یک قسمت تازه از نخ دندان استفاده کنید
نحوه استفاده از دهانشویه برای از بین بردن پلاک
استفاده از دهانشویه آنی باکتریال می تواند با از بین بردن باکتری ها و کاهش تشکیل پلاک دندان، برنامه بهداشت دهان و دندان شما را تکمیل کند. به دنبال یک دهانشویه با مواد فعال مانند کلرهگزیدین یا فلوراید باشید. پس از مسواک زدن و نخ دندان کشیدن به مدت 30 ثانیه دهان خود را با دهانشویه شستشو دهید.
پاسخ به سوالات رایج درباره رفع پلاک میکروبی
چقدر طول می کشد تا پلاک روی دندان ها تشکیل شود؟
4 تا 12 ساعت پس از مسواک زدن، پلاک ها می توانند روی دندانهای شما تشکیل شوند.
آیا پلاک باعث بوی بد دهان می شود؟
بله، باکتری های موجود در پلاک گازهای بدبو را آزاد می کنند که به بوی بد دهان کمک می کند.
آیا پلاک های دندانی را می توان به طور کامل در خانه از بین برد؟
در حالی که اقدامات منظم بهداشت دهان و دندان بسیار مهم است، اما باید در نظر داشته باشیم که آن ها همواره تولید می شوند و نمی شود برای همیشه از آن ها جلوگیری کرد. تنها راه حل آن است که روزانه بهداشت دهان و دندان را رعایت کنیم.